Coś jak Jak działa... tylko odnośnie do słów, których nie znałem, nie zapamiętałem bądź nie rozumiem, etc…:
A
ablucja (łac. ablutio – obmycie) – występujące w różnych systemach religijnych rzeczywiste lub symboliczne obmycie rytualne ciała lub jego części (najczęściej rąk), przedmiotów kultowych lub narzędzi ofiarniczych.
abnegacja - wyrzeczenie się; zaniedbanie się.
abnegat - człowiek nie dbający o korzyści, wygody, przyjemności, powierzchowność; flejtuch, niechluj, brudas.
adamaszek – tkanina żakardowa, dwustronna, najczęściej jedwabna, zwykle jednobarwna, z wzorem matowym na błyszczącym tle (lub odwrotnie), uzyskiwanym przez odpowiednie dobranie splotów tkackich, najczęściej atłasowych i skośnych.
amfitrion (gr. Ἀμφιτρύων Amphitrýōn, łac. Amphitryon) – mit. gr. król Tyrynsu i Teb; żartobliwe określenie na człowieka gościnnego, organizatora zabawy.
anachoreta - eremita pustelnik, spędzający czas na kontemplacji i umartwieniach; samotnik, odludek.
animistyczny - zgodny z wierzeniami animizmu, uznającego istnienie duszy we wszystkich przedmiotach, traktującego siły i zjawiska przyrody jako bóstwa.
ankra - klamra spinająca mury 2. dawniej: klamra u pasa
apoteoza - uznanie jakiejś osoby za bóstwo (gr. hērōs, łac. divus); ubóstwienie; idealizacja, gloryfikacja; przest. teatr. uroczysta scena końcowa, żywy obraz.
ariergarda - oddział, pododdział maszerujący z tyłu za głównymi siłami związku taktycznego (oddziału).
argumentum ad hominem (łac., dosł. arg.) - do człowieka; odwołanie się do namiętności a. uprzedzeń słuchacza;
arlekin (wł. arlecchino) – postać błazna w czarnej masce.
arywista - przest. karierowicz, człowiek, który świeżo zdobył majątek a. stanowisko; dorobkiewicz; por. nuworysz.
atawizm - nawrót wsteczny organizmu pod wzgl. jednej albo kilku cech do wcześniejszych form rozwojowych, od dawna już nie dziedziczonych.
auspicje, auspicia [łac. aves spicere - obserwować ptaki] - w religii rzymskiej odczytywanie woli bogów z lotu, krzyku lub zachowania się ptaków oraz ze zjawisk na niebie
autarkia - zalecane w starożytnej etyce greckiej wewnętrzne uniezależnienie się człowieka od świata zewnętrznego, tj. od innych ludzi i od rzeczy; poleganie na samym sobie.
à deux (fr., [wym. a dö:]) - we dwoje, sam na sam. link
beau monde (fr., [wym. bo mąd]) - wyższe sfery, wytworne towarzystwo.
bekiesza (węg. bekes - długi kożuch) - rodzaj dawnego płaszcza męskiego, podszytego futrem, wciętego w talii i ozdabianego na piersiach szamerunkiem, zapinanego na pętlice, sięgającego poniżej kolan. Dawny ubiór podróżny i na polowanie. Zazwyczaj na tyle obszerna, że noszono ją na inne okrycie.
berżera (fr. bergère) - niski i szeroki wyścielany fotel z cofniętym, pełnym oparciem i siedzeniem, na którym kładziono poduszkę.
bête noire (fr., [wym. be:t nuar], dosł. 'czarne zwierzę') - osoba najbardziej przez kogoś nie cierpiana, najbardziej antypatyczna, odpychająca, obmierzła.
bierwiono - drewno okrągłe, ociosane lub przetarte, używane do budowy ścian wieńcowych lub sumikowo-łątkowych.
brylować - przest. zajmować poczesne miejsce, wodzić rej, błyszczeć, olśniewać; popisywać się, sadzić się.
C
casus belli (łac.) - powód lub pretekst do wypowiedzenia wojny.
ceber – duże naczynie (jedno z największych) do noszenia wody i trunków.
cherchez la femme! (fr.) - szukajcie kobiety! (jeśli nie widać jawnej przyczyny jakiejś sprawy).
D
dadaizm - międzynarodowy ruch artystyczno-literacki w sztuce XX wieku, którego głównymi hasłami były dowolność wyrazu artystycznego, zerwanie z wszelką tradycją i swoboda twórcza odrzucająca istniejące kanony,
dekabryści - rosyjscy rewolucjoniści szlacheccy, w większości młodzi oficerowie, którzy dążyli do zniesienia jedynowładztwa cara i oparcia władzy w Rosji o zasady konstytucyjne.
dell'arte, commedia dell’arte [wym. kommedia delarte] - typ improwizowanego widowiska teatralnego, operującego stałymi postaciami i sytuacjami dramatycznymi.
détente (fr. odprężenie) - określenie z zakresu stosunków międzynarodowych używane w odniesieniu do złagodzenia napięcia między stronami zimnej wojny w latach 70.
deus ex machina
de nomine (łac.) - tylko z nazwy.
dezynwoltura - lekceważące, zbyt swobodne zachowanie
diatryba - przemówienie, utwór lit., pismo, rozprawa naukowa o charakterze zaczepnym, agresywnie polemicznym, zawierające ostrą, gwałtowną krytykę; pamflet.
diuszesa - odmiana gruszy.
duenna - przyzwoitka.
dychotomia - dwudzielność; podział dychotomiczny dwuczłonowy, na dwie części, kategorie, klasy, zwł. na 2 przeciwstawne sobie a. wzajemnie się wyłączające grupy; bifurkacja wielokrotna.
dytyramb (gr. διθύραμβος dithyrambos) – oda lub pieśń pochwalna o charakterze patetycznym, wzniosłym, niekiedy tragicznym.
dyzenteria - ostra choroba zakaźna wywołana przez bakterie.
egalitaryzm - pogląd społeczno-polityczny uznający za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę całkowitej równości warunków życia oraz praw ludzi.
egzemplifikacja - przykład ilustrujący; posługiwanie się przykładami, objaśnianie metodą przykładową.
eklektyzm - łączenie w jedną (zazw. niespójną) całość teorii, koncepcji, pojęć i tez, wybranych z różnych kierunków filoz., systemów, doktryn; plast. tendencja łączenia różnych elementów formy i treści innych epok i kierunków art., nie prowadząca do nowej syntezy; twórczość kompilacyjna, nieoryginalna.
ekspulsja - wydalenie dyplomaty uznanego za persona non grata, który nie chce opuścić kraju misji dyplomatycznej.
elew (fr. élève - uczeń) – tytuł żołnierza zasadniczej służby wojskowej lub kandydata na żołnierza zawodowego, kształcącego się w szkole podoficerskiej.
elogium - mowa pochwalna; chwalenie, sławienie.
elukubracja - utwór literacki lub inny tekst pisany z wysiłkiem i bez talentu.
en face - fr., [wym. ã fas] (twarz, postać widziana) z przodu.
enfant terrible (z fr. “okropne dziecko”) – związek frazeologiczny oznaczający osobę niedyskretną, nietaktowną, łamiącą wszelkie reguły.
epigon - nietwórczy naśladowca utalentowanych poprzedników; kontynuator przeżywających się kierunków sztuki a. nauki.
epigraf - motto; staroż. napis na pomniku, rzeźbie, nagrobku itp.
epikurejczyk - pot. człowiek ceniący ponad wszystko przyjemności i uciechy życia, sybaryta, hedonista, wygodniś; filoz. zwolennik epikureizmu, nauki Epikura, gr. filozofa-materialisty, głoszącej zasadę rozumnego dążenia do szczęścia.
ergo bibamus! - łac., pijmy więc (tytuł wiersza Goethego; ulubione zawołanie papieża Marcina IV, 1281-85).
erystyka – sztuka doprowadzania sporów do korzystnego rozwiązania bez względu na prawdę materialną.
eschatologia - ogół poglądów na temat ostatecznych (pośmiertnych) losów jednostki ludzkiej i (końca) świata.
estuarium
etablować - ???
eugenika - system poglądów zakładający możliwość doskonalenia cech dziedzicznych człowieka, którego celem jest tworzenie warunków pozwalających na rozwój dodatnich cech dziedzicznych i ograniczenie cech ujemnych. W zakres eugeniki wchodzą m.in. poradnictwo genetyczne i świadome rodzicielstwo. Negatywne konotacje pojęcia wiążą się przede wszystkim z nadużyciami eugeniki narodowo socjalistycznej.
F
facecja - żart, dowcip, koncept, anegdota, dykteryjka; lit. staropol. krótki żart. utwór lit.; drobiazg, błahostka.
faksymile - 1. Dokładna podobizna rękopisu, rysunku lub druku. 2. Pieczęć zastępująca odręczny podpis osoby sprawującej wysoką funkcję.
feeria - widowisko odznaczające się fantastyką efektów świetlnych, nastrojem baśniowym; widok, krajobraz feeryczny, czarodziejski, mieniący się barwami.
fidybus (przest.) - kilkakroć wzdłuż złożony (aby długo płonął) skrawek papieru do zapalania fajki.
folusz - 1. Średniowieczna maszyna używana przy wytwarzaniu sukna. 2. Budynek w którym znajduje się folusz.
foyer (wym. fuaje) – duże i rozległe pomieszczenie (lub zespół pomieszczeń) w budynku teatru, opery, filharmonii, hali widowiskowej, kina itp., przylegające do widowni sali widowiskowej lub koncertowej, przeznaczone dla widzów do odpoczynku oraz spotkań towarzyskich, wykorzystywane przed rozpoczęciem spektaklu oraz w trakcie jego antraktów (przerw), ale bywające również miejscem uroczystości po zakończeniu spektaklu.
fowizm (fr. Les Fauves - dzikie zwierzęta, drapieżniki) - kierunek w malarstwie francuskim początku XX wieku o bardzo żywej i oderwanej od rzeczywistości kolorystyce dzieł.
frenetyczny - gorący, entuzjastyczny, burzliwy; owacyjny, rzęsisty (o oklaskach).
fronton - przyczółek – w architekturze klasycznej niski trójkątny szczyt nad portykiem, który ograniczały krawędzie boczne dachu dwuspadowego. link
fular (od fr. foulard) – miękka, cienka tkanina z jedwabiu lub półjedwabiu o splotach: płóciennym, skośnym lub atłasowym.
fumarola - rodzaj ekshalacji wulkanicznych towarzyszących czynnym wulkanom.
funkcja fatyczna - funkcja wypowiedzi zorientowana na nawiązanie lub podtrzymanie kontaktu między rozmówcami (nadawcą i odbiorcą). Dominuje w takich wypowiedziach, jak telefoniczne “halo”, “czy mnie słyszysz?”, w formułach grzecznościowych typu “jak się masz?”, “co u ciebie?” itp.
gig (z ang.) – elegancki jednokonny okryty pojazd zaprzęgowy dwukołowy, jedno- lub dwuosobowy, o wysokich kołach. Używany w wielu odmianach w XIX i XX wieku.
gors (w krawiectwie) - biust, dekolt kobiecy; (zwł. dawn.) - krochmalony na sztywno przód męskiej koszuli frakowej.
gracki - dzielny, mężny, odważny.
gryzetka (we Francji) - dawn. młoda pracownica domów mody, szwaczka, ekspedientka, lubiąca zabawę i flirt.
halsztuk – wyparta przez krawat trójkątna chusta noszona na szyi przez mężczyzn w XVIII i XIX wieku; biała lub kolorowa, często haftowana.
harcap - warkocz peruki męskiej, noszony przez żołnierzy dla ochrony przed ciosem (XVIII w.)
hedonizm - doktryna etyczna, uznająca przyjemność (rozkosz) za cel i najwyższe dobro człowieka, za główny motyw działania, a uniknięcie przykrości (bólu) za warunek szczęścia;
helotyzm - niewolnictwo; biol. stosunek między różnogatunkowymi organizmami, z których jeden funkcjonuje jako niewolnik drugiego (jak między pewnymi gatunkami mrówek); por. symbioza.
himation - prostokątny kawałek tkaniny pełniący rolę peleryny.
hiperbolizacja - wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska, osoby lub czynu.
hreczkosiej (daw.) - gospodarz zasiedziały na roli.
hurysy (arab. حورية ḥūriyyah – czarnooka) – według wierzeń muzułmańskich to wiecznie młode i piękne dziewice, które stanowią w raju małżonki wiernych.
I
imć - skrót zwrotu jego miłość, używany dawniej jako wyrażenie grzecznościowe, przeważnie przed nazwiskiem lub tytułem.
immanentny
imperatyw - nakaz, reguła, norma moralna.
imponderabilia - rzeczy nieuchwytne, nie dające się zważyć, zmierzyć, dokładnie określić, mogące jednak oddziaływać, mieć znaczenie, wpływ. link
in esse (łac.) - istniejący rzeczywiście.
in extremis - łac., w ostatecznej konieczności; med. w agonii, w chwili konania.
in flagrante delicto - łac., termin prawniczy, oznaczający przyłapanie kogoś “na gorącym uczynku”.
in petto - w duchu, w głębi serca.
in utero - Latin term literally meaning “in the uterus”. In biology, the phrase describes the state of an embryo or fetus. In legal contexts, the phrase is used to refer to unborn children.
indagacja - wypytywanie się, dopytywanie się; badanie kogo.
informel
interlokutor - rozmówca.
indygnacja - (łac.), słuszne oburzenie.
irredenta, irredentyzm - dążenie do połączenia w jednym państwie ziem o ludności zachowującej mowę i obyczaje kraju macierzystego.
J
joie de vivre (fr.) - radość życia.
jowialny
K
kabotyn - pozer, człowiek zgrywający się, lubiący tanie efekty, komediant; lichy aktor, zgrywus.
kamea (z arabskiego kamma, czyli garb, wypukłość) – rodzaj gemmy, szlachetny lub półszlachetny kamień ozdobiony reliefem ciętym wypukło.
kataleptyczny stan – specyficzne zesztywnienie mięśni, połączone z zastyganiem postawy ciała oraz położeniu kończyn i wygięciu szyi, także w nienaturalnych pozycjach.
kawatyna - muz. liryczna pieśń solowa w muzyce dramatycznej XVIII i XIX w., prostsza i krótsza od arii; utwór instrumentalny o charakterze pieśni.
kazuistyka - prawn. metoda formułowania przepisów, oparta bardziej na przewidywaniu szczegółowych wypadków niż na wytyczaniu ogólnych zasad; pop. rozumowanie wykrętne, sofistyczne, naciągane, tylko na pozór słuszne.
kądziel – w przemyśle włókienniczym pęk włókien (lnianych, konopnych lub wełnianych) do przędzenia, umocowany na krążku przęślicy lub kołowrotka.
kiścień - rodzaj broni obuchowej używanej w średniowieczu, składającej się z drewnianego trzonka, do którego łańcuchem, sznurem lub rzemieniem przymocowano bijak.
kitajka - cienka, jedwabna tkanina o splocie prostym, używana dawniej na ubrania oraz obicia mebli i ścian.
kladystyczny - biol. oparty na czynnikach a. związkach dziedzicznych; (klasyfikacja) oparta na rozgałęzieniach drzewa genealogicznego.
klangor - jednostajny dźwięk rozlegający się wysoko w powietrzu, zwł. głos żurawi ciągnących w przelocie.
kondotier w (płn.) Włoszech XIV-XVI w. - dowódca oddziału najemnego wojska zawodowego na służbie miasta a. księcia; przen. człowiek sprzedajny, najemnik, służący cudzej sprawie tylko dla interesu.
kongestia - zatłoczenie na szlakach komunikacyjnych, zator, popularnie korek.
konsystorz (łac. consistorium - zgromadzenie) - jest to określenie zebrania, zgromadzenia określonego gremium w celu rozwiązania ważnych spraw.
kontenans - rezon, kuraż, swoboda w zachowaniu się, pewność siebie.
konwentykiel (przest. a. żart., iron.) - zebranie organizacji, stowarzyszenia (zazw. poufne, tajemne); dawn. zebranie sekty relig.
konwergencja - zbieżność; biol. podobieństwo cech u organizmów z różnych grup systematycznych, wynikające nie z pokrewieństwa, lecz z przystosowania się do podobnych warunków życia; podobieństwo wytworów kulturalnych, powstałych niezależnie od siebie u różnych ludów.
kordialny - serdeczny, przyjazny, braterski.
kordyt - rodzaj prochu nitroglicerynowego, wynaleziony przez Fredericka Abela oraz Jamesa Dewara w 1889 r.
kotlarz - rzemieślnik zajmujący się wyrabianiem z blachy kotłów, rondli i innych przedmiotów.
krygować się - przesadnie okazywać swoją skromność i dobre wychowanie, wdzięcząc się i zachowując nienaturalnie.
krynolina - obszerna spódnica w formie dzwonu, upięta na obręczach a. sztywnej włosiance, noszona przez elegantki w latach 1840-65.
kuplet – 1. dwuwiersz o charakterze pieśniowo-tanecznym występujący w poezji średniowiecznej, a współcześnie w twórczości ludowej. 2. kabaretowa piosenka satyryczna, podejmująca aktualne tematy obyczajowe lub społeczno-polityczne.
kwietyzm - nurt w kościele katolickim w XVII - XVIII w., kładący nacisk na osiągnięcie mistycznie pojętego spokoju (łac. quietus) wewnętrznego.
leseferyzm (a. laissez-faire) - niewtrącanie się, nieprzeszkadzanie, pozostawienie swobody działania.
liberia - dawniej barwa, uniform służby królewskiej lub magnackiej.
lingua franca - [wym. lingwa franka] międzynarodowa gwara, zlożona z elementów jęz. wł., fr., hiszp., nowogr. i arab., używana (zwł. w śrdw.) w portach Morza Śródziemnego; język, gwara, żargon, używany jako środek porozumiewania się na obszarach wielojęzycznych; przen. wspólny język.
liczman - 1. pracownik portowy liczący towar podczas załadunku lub wyładunku statku; 2. metalowy żeton zastępujący monetę; 3. coś bezwartościowego.
loretka - dawn. kobieta z półświatka, z paryskiej dzielnicy Matki Boskiej Loretańskiej.
lukullusowa uczta (a. biesiada) - wystawna, oznaczająca się przepychem, obfitością i smakowitością potraw.
ł
łepak (pot.) - człowiek zdolny, pomysłowy; tęga głowa; spryciarz.
M
ma trés chére demoiselle - moja droga panienko.
magierka - czapka węgierska z grubego sukna rozpowszechniona w dawnej Polsce.
makuchy, kuchy - produkt uboczny otrzymywany przy wytłaczaniu oleju z nasion lub owoców roślin oleistych. Mają zwykle kształt sprasowanych płyt albo muszelek.
malatura - obraz malowany farbami na ścianie lub na drewnie.
maligna - ciężki stan chorego połączony z wysoką gorączką, zaburzeniami przytomności i majaczeniem.
mantyla - lekki szal, zwykle z czarnej koronki, przykrywający głowę i ramiona kobiet, noszony zwł. w Hiszpanii i Ameryce Łac.; dawn. krótka pelerynka damska, zwykle jedwabna.
mediewistyka – dyscyplina historyczna zajmująca się różnymi zagadnieniami epoki średniowiecza (m.in. społeczno-gospodarczymi, wojskowo-politycznymi). Współcześnie sięga także do rezultatów badań archeologii i etnografii.
memento mori (łac. pamiętaj o śmierci) – przypomnienie, że nie można uniknąć śmierci.
merkantylny - kupiecki, handlowy.
mesmeryzm - pseudonaukowa, popularna na początku XIX wieku teoria Franza Mesmera zakładająca istnienie emitowanych przez żywe organizmy fluidów odpowiedzialnych u ludzi za uczucia i sympatie.
mizantropia – pojęcie ogólnie określające niechęć do gatunku ludzkiego. Nie jest to uczucie skierowane do poszczególnych jednostek, ale do ogółu populacji (z własną osobą włącznie).
modus vivendi - łac., współżycie (zwł. państw, ugrupowań itp.) oparte na (tymczasowym, prowizorycznym) kompromisie, bez rozstrzygania zasadniczych problemów spornych.
monomania (gr. monos – jeden i mania – mania, szał) – w psychiatrii rodzaj paranoi, w której pacjent ma tylko jeden pomysł lub rodzaj pomysłów.
morfem - językozn. najmniejsza, niepodzielna cząstka znaczeniowa wyrazu. link
N
narowisty - o zwierzęciu jeździeckim lub pociągowym: trudny do prowadzenia, o człowieku: samowolny i zuchwały.
niezguła (pot.) - o osobie nieporadnej, niezaradnej.
nimb (łac. nimbus - chmura) świetlista otoczka wokół głów istot boskich i świętych w ich przedstawieniach plastycznych.
obstalunek - przest. zamówienie (w handlu, rzemiośle itd.).
obstrukcjonizm - utrudnianie lub hamowanie jakiejś sprawy, np. przeciwdziałanie uchwaleniu ustawy w parlamencie.
okcydentalizacja - przyjmowanie wzorców kultury krajów cywilizacji zachodniej (okcydent) i powszechna ich akceptacja.
oniryczny
P
padyszach - tytuł szacha Iranu, monarchy Afganistanu i dawnych sułtanów tur.
palankin - środek transportu (zwł. pojedynczych osób) rozpowszechniony dawniej w Azji Wsch.: zamknięta lektyka w kształcie skrzyni z drewnianymi żaluzjami i wystającymi drążkami, noszona na ramionach tragarzy.
paliatyw - (pół)środek przynoszący ulgę, ale nie usuwający przyczyn (choroby; kłopotów, trudnej sytuacji).
palimpset - staroż. a. śrdw. rękopis pisany na pergaminie, z którego zeskrobano a. starto poprzedni tekst.
pamflet - utwór (wiersz, artykuł itp.) złośliwie satyryczny, ostry, szyderczy, demaskujący osobę a. zjawisko życia społ. czy polit.
panarabizm (z gr. pan = 'wszystko' + 'Arabowie') – doktryna polityczna, głosząca zjednoczenie wszystkich ludów arabskojęzycznych.
panegiryk – uroczysty tekst pochwalny (mowa, wiersz, list, toast, itp.) sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie; pełen przesadnego zachwytu, często o charakterze pochlebczym.
par excellence (wym. parekselās) - w całym tego słowa znaczeniu; w najwyższym stopniu.
parias - 1. w Indiach: człowiek z najniższej grupy społecznej 2. przen. człowiek żyjący w nędzy.
paroksyzm - atak, gwałtowne wystąpienie albo nasilenie się objawów chorobowych (np. bólu, kaszlu) albo uczuciowych (np. gniewu, zazdrosci).
parweniusz - osobnik, który robiąc karierę dostał się do wyższego środowiska i naśladuje jego obyczaje w sposób przesadny i natrętny; nuworysz, dorobkiewicz, nowobogacki.
patarafka (przest.) - ozdobna miseczka pod świecę.
pauperyzacja (łac. pauper - biedny, ubogi) - proces społeczny polegający na obniżaniu się stopy życiowej jednostek lub zbiorowości. Określa ona zjawisko ruchliwości społecznej w dół, jednak tylko w przypadku przechodzenia z klasy średniej do robotniczej lub do podklasy.
pełgać - palić się, świecić nierówno (np. o ogniu świeczki). {Blask ognia pełgał po ścianach.}
peregrynacja (łac. peregrinatio) − w Kościele katolickim uroczyste przenoszenie albo przewożenie w celach kultowych relikwii, obrazów i innych przedmiotów kultu religijnego
perypatetyk - uczeń Arystotelesa, kontynuator jego filoz.; żart. lubiący przechadzać się w czasie rozmyślań a. rozmowy.
pièce de résistance - French term (circa 1839), translated into English literally as “piece of resistance”, referring to the best part or feature of something (as in a meal), a showpiece, or highlight.
pieds noirs (fr., [wym. pie nuar], dosł. 'czarne stopy') - nazwa europejskich, zwł. francuskich mieszkańców Algierii w czasach kolonialnych.
pince-nez [wym. pesne] - przest. okulary utrzymujące się na nosie za pomocą sprężynki.
polor - przen. ogłada (towarzyska), umiejętność właściwego zachowania się w towarzystwie, dobre maniery; przest. połysk.
pośledni - gorszy, mniej ceniony.
predylekcja - szczególne upodobanie, skłonność, słabość (do kogoś, czegoś); zamiłowanie.
prerogatywa (łac. praerogativa) – przywilej, uprawnienie wynikające z zajmowanego stanowiska.
prokura - szczególny rodzaj pełnomocnictwa dla osoby fizycznej posiadającej pełną zdolność do czynności prawnych (prokurenta).
profetyczny - proroczy, wieszczy, wróżebny.
proliferacja – silne rozrastanie się czegoś, gwałtowny rozwój, rozmnażanie się, bujny rozrost, rozprzestrzenianie się, odradzanie się, możliwość odnawiania się np. komórek różnej populacji.
prowodyr - osoba przewodząca, stojąca na czele jakiejś grupy; zwykle pogardliwie o przywódcy bandy, kliki.
prozelita - nowo nawrócony, neofita, nowy (zwł. gorliwy) wyznawca jakiejś wiary, idei.
prozelityzm - dążenie do nawracania innych na swoją wiarę, do pozyskania zwolenników jakiejś idei.
reifikacja - traktowanie czegoś (np. abstrakcji, konstrukcji myślowej) jako rzecz, uważanie czegoś za rzecz; przemienienie, przeistoczenie czegoś w coś konkretnego, obiektywnego; nadanie czemuś określonej treści i formy; materializacja.
rewerencje
rewokować - 1. urzędowo: odwołać, odwoływać z urzędu; 2. przestarzale: a) zmienić, zmieniać wyznanie; b) cofnąć, cofać coś, uznać, uznawać coś jako niebyłe.
rogoża - 1. roślina z rodziny rogożowatych; pałka, 2. mata upleciona z sitowia.
rotarianin - członek nobliwej organizacji charytatywnej.
ryps - tkanina bawełniana, jedwabna a. lniana w wypukłe prążki.
S
sanskryt - klasyczny język Indii i hinduizmu, język lit. staroż. i śrdw. Indii
scyntylacja - zjawisko powstawania błysku świetlnego w wyniku przechodzenia promieniowania jonizującego przez niektóre substancje. link
sensat - 1. (daw.) człowiek przesadnie poważny, silący się na uczoność, 2. (pot.) człowiek dopatrujący się we wszystkim sensacji
sekularyzacja (inaczej: zeświecczenie) - zespół działań zmierzający do znacznego ograniczenia lub wręcz całkowitego wyeliminowania roli religii w społeczeństwie.
sekwestr - prawn. oddanie majątku a. rzeczy spornej w tymczasowy zarząd osobie trzeciej; zajęcie przez państwo majątku nieprzyjacielskiego na czas wojny; dawn. konfiskata.
seraj – pałac muzułmański wzniesiony na centralnym planie z wewnętrznym dziedzińcem i dekoracyjnym portalem.
serwilizm - bezkrytyczne i bezwarunkowe podporządkowanie się komuś albo czemuś, np. zaborcy lub okupantowi, połączone ze służalczością i uniżonością.
sine qua non - dosł. “bez której nie”, używany na oznaczenie warunku koniecznego
skrofuloza inaczej skrofuły lub zołzy (zwana “chorobą królewską”) - dawne określenie, obecnie bardzo rzadko występującej, gruźlicy węzłów chłonnych.
snycer
spiritus movens (a. s. rector) łac. - siła sprawcza, główna sprężyna, dusza, motor jakiejś sprawy.
stangret - dawn. woźnica powożący końmi w powozie, karecie, bryczce, będący na służbie u właściciela pojazdu.
status quo ante (łac.) - poprzedni stan rzeczy.
stępor - drewniane, proste urządzenie na korbę do rozdrabniania ziaren, soli, itp.
substancjalny (łac. substantialis) - 1. dotyczący danej substancji, dla niej właściwy. 2. daw. istotny, zasadniczy; także pożywny, treściwy.
subwencja (łac. subventio – zapomoga) – nieodpłatna i bezzwrotna pomoc finansowa udzielana najczęściej przez państwo określonym podmiotom; różni się od dotacji tym, że ma charakter roszczenia prawnego.
sufizm – zbiorcze określenia dla różnorakich nurtów mistycznych w islamie.
sui generis (łac.) - swego rodzaju; w swoim (własnym) rodzaju; swoisty, osobliwy.
supraporta (łac. supra portam - nad drzwiami) - dekoracyjne panneau umieszczone nad drzwiami, ujęte w obramowanie z drewna lub stiuku.
sybaratyzm - zamiłowanie do prowadzenia ostatniego, wygodnego , pełnego zbytków życia.
sylfida (fr. sylphide) - 1. w wierzeniach ludowych – zamieniona po śmierci w żeńską odmianę sylfa dziewica. 2. przen. smukła, wiotka, pełna wdzięku kobieta, częste określenie tancerki.
synekdocha figura stylist., polegająca na określeniu całości przez część (np. “dziesięć szabel” zamiast “dziesięciu kawalerzystów”), części przez całość (np. “wygrała Polska” zamiast “wygrała drużyna polska”), rodzaju przez gatunek (“armia” zamiast “wojsko”), gatunku przez rodzaj (“młode stworzenie” zamiast “młoda dziewczyna”), przedmiotu przez materiał, z którego jest wykonany (“płótno historyczne”).
synekura - płatne stanowisko (posada, urząd) nie wymagające żadnej pracy; prebenda, beneficjum kośc. nie połączone z obowiązkami duszpasterskimi.
synkretyzm - połączenie a. związek rozbieżnych a. wręcz sprzecznych poglądów (relig., filoz., społ.); eklektyzm pozbawiony logiki a. niekonsekwentny; bezkrytyczne wyznawanie sprzecznych zasad a. wierzeń.
swadźba - nazwa ceremonii zawarcia małżeństwa u Słowian.
szalbierstwo - 1. wyzyskanie czyjejś niewiedzy, naiwności dla własnych zysków; oszustwo; szachrajstwo. 2. praw. wyłudzenie czegoś bez zamiaru zapłacenia za to, będące czynem karalnym.
szaławiła - żartobliwie o lekkomyślnym mężczyźnie (chłopcu); świszczypała, lekkoduch.
szambelan (fr. chambellan) – początkowo wysoko usytuowany urzędnik na dworze francuskim, następnie pozycja ta przyjęła się również na wielu innych dworach europejskich.
szarsza - tkanina o skośnym splocie z drobnymi, ukośnymi prążkami.
szuwaks (przest.) - czarna pasta do butów.
T
tender - wagon specjalny na paliwo, wodę i smary, połączony z parowozem; statek zaopatrujący inne statki a. okręty wojenne.
tezauryzacja (wycofywanie z obiegu i) przechowywanie bezczynnych zapasów złota a. pieniędzy kruszcowych; przechowywanie oszczędności w gotówce zamiast złożenia ich do banku.
totumfacki - zaufana osoba, która posłusznie wypełnia wszystkie polecenia. {Chciałem z nim porozmawiać, ale na drodze ciągle mi stawał ten jego totumfacki.}
tromtadracja - krzykliwe, efekciarskie przedstawianie jakichś poglądów lub wzniosłych haseł pozbawionych treści
tynktura - przest. nalewka lecznicza, roztwór alkoholowy (z eterem).
U
utensilia lub utensylia – we współczesnym języku pojęcie to określa szeroko rozumiane, narzędzia, przybory, sprzęt – akcesoria.
utylitaryzm - pogląd etyczny (XVIII-XIX w.), głoszący, że to, co dobre, jest pożyteczne, że miarą słuszności postępowania winna być użyteczność jego skutków i że celem działania moralnego, społecznego, politycznego powinna być przewaga przyjemności nad bólem i największe szczęście największej liczby ludzi; dążenie do osiągnięcia celów utylitarnych, praktycznych, materialnych.
W
wagabunda - człowiek lubiący się włóczyć; obieżyświat, tramp, włóczęga, włóczykij.
weredyk - człowiek mówiący wszystkim prawdę w oczy, bez ceremonii, bez ogródek, prosto z mostu;
wiatyk (łac. viaticum – zapasy, zaopatrzenie na drogę) – w chrześcijaństwie, a w szczególności z liturgii katolickiej, komunia święta podawana choremu (zwykle umierającemu), któremu w każdej chwili grozi śmierć.
